“Ну, может... Нет, не знаю. На что-то похоже, но на что... Нет, не могу сказать. Может, это баскский. Но я им не владею. Только слышал, что это очень трудный язык. Не знаю. Да я вообще в школе немецкий учил!”

Апошнія словы гучаць амаль гістэрычна. І ўсё ж я адчуваю гонар. Таму што ўсё ўсур’ёз. Нарэшце мяне і мой твор успрымаюць усур’ёз. Няхай гэта ўсяго толькі маленькі чалавек у душным кабінэце.

І тады ён раптам пачынае ўголас чытаць тое, што напісана на аркушы — гэтым сваім драўляным голасам, ставячы націскі так, быццам хоча мяне прынізіць, ён чытае так, быццам груба зрывае адзеньне зь нейкай безабароннай істоты, і яе цела пакрысе праступае скрозь змрок ягонага ідыятызму, цяжкапазнавальнае, але яшчэ жывое цела. А ён мучыць, рве сваім паганым языком слова за словам, цягне. І паглядае на мяне зларадна. Гасудараў муж паглядае на мяне, быццам чытае цяпер са злых зморшчын на маім ілбе, а ня з аркуша шэрай паперы. Скалечаныя ім словы грымяць у мяне ў вушах. Цыдулка, якую пакінуў Козьлік, зусім кароткая, але гэтае бяздарнае чытаньне хутка даводзіць мяне да шаленства.

Гэта трэба чытаць зусім ня так, трэба нарасьпеў, мякка, гэта ж музыка, неабавязкова ведаць значэньні словаў, каб іх правільна вымавіць, у вас жа няма слыху! — хочацца мне крыкнуць яму ў твар.

Але я стрымліваюся.

Прымружыўшыся, гасудараў муж доўга глядзіць на мяне, а потым складвае ўсё ў тэчку.

“Не хотите вы помогать, Олег Олегович. А придется. Есть свидетели. Которые, согласно их показаниям, неоднократно... Короче, которые видели вас с Козловичем, Кашкан и этим, как его... Бундасом Станиславом. Что-то же вас связывало. Да еще как связывало”.

“Ничего особенного. Просто знакомые”.

“Знакомые... Да уж. Слишком знакомые. Вас час­то видели вместе. В самых разных местах. А еще... Еще эти трое неоднократно приходили к вам домой. То есть в незаконно снимаемое вами помещение... Чем вы там занимались?”

“Ничем. Языки учили”.

“А говорите, не полиглот, только немецкий... Что ж вы все врете, а? Я ж вас насквозь вижу. Что за языки?”

“Разные...”

“Какие?”

“Это не важно”.

“То есть садились и учили? И больше ничего? Ничем больше не занимались? Может, вы языками не в том смысле занимались? А? Язык — слово неоднозначное”.

“Нет. Мы говорили — и все”.

“На каком языке?”

“Которого не существует”.

“Но вы на нем говорили?”

“Да”.

“Значит, он существует?”

“Нет. То есть, конечно, да, но только... Никто о нем не знает”.

“Он существует? Да или нет?”

“Нет”.

“Ясно. Замечательно. Действительно, чего это я к вам прицепился? Все ж нормально. Это я просто какой-то подозрительный. А вы невинная овечка, жертва полицейского государства. Сорокалетний неженатый мужчина приглашает к себе домой двух молодых людей и одну несовершеннолетнюю, говорит с ними на языке, которого, блядь, не существует, а потом один из парней ножиком режет себе на коже какие-то слова и голый выбрасывается из окна. Прекрасно. Вопросов нет. Никакого криминала. Обычное дело, тут и думать нечего. Простое, как мычание. Наверное, надо извиниться перед вами и отпустить на все четыре стороны. Чтоб вы пошли домой и дальше говорить на несуществующих языках, водить к себе новые партии несовершеннолетних и учить их писать на коже ножиком. От руки”.

“Я не учил... Ножиком. Понимаете... Мы говорили. Это искусственный язык. Я его придумал”.

“Зачем?”

Я адводжу вочы. Я разгублены, як дзіця. Я баюся такіх хуткасьцяў, у мяне тады далоні робяцца, як з паперы. Таму я не знаходжу нічога лепшага, як толькі прамармытаць з масьленай усьмешкай:

“В смысле?”

“Я спрашиваю: зачем?”

Да гэтага пытаньня я і праўда ня быў гатовы. Напэўна, я нават пабляднеў. Нахмурыўшыся, неўразумела выставіўшы наперад бровы, ён глядзеў так, быццам толькі што злавіў мяне на хлусьні. Я чакаў, што зараз давядзецца прачытаць яму лекцыю пра эспэранта і іншыя канлангі, расказаць, што я не адзін такі вырадак у сьвеце, які цікавіцца штучнымі мовамі. І мімаходзь намякнуць, што “штучнасьць мовы” ў дадзеным выпадку — тэрмін некарэктны, трэба гаварыць менавіта пра constructed languages. Штучнасьць — гэта мёртвы стан, ілюзія. А нас было чацьвёра жывых — без усялякіх ілюзій. Чамусьці я спадзяваўся, што ўцяміць усё гэта бу­дзе пад сілу ягонаму юрыдычнаму, юрліва-бюракратычнаму розумчыку — умишку ягонаму, мелкой умочке гасударавай, мозачку, у якім няма месца ні фантазіі, ні красе. Але нейкія ж кніжкі ён чытаў. Ёсьць жа кошка ў ягоным доме! І мячык у кошкі! Ён жа не дурны. Пра мычаньне — гэта ж ня кожны ў гэтым гасударавым доме так завярнуць зможа. Я не адчуваў да яго нянавісьці. Усё ішло як ішло. Некуды б прывяло. І тут гэтае бязьлітаснае, недарэчнае, такое крыўднае “зачем?”

А і праўда — навошта? Людзі прыдумляюць канлангі, каб ашчасьлівіць іншых людзей. Каб даць шанец людзям на паразуменьне. Каб адпомсьціць богу. Ці дзеля інтэлектуальнай забавы — каб вырашыць мастацкую задачу. Запоўніць пустыя клетачкі, каб усё сышлося і можна было пайсьці піць гарбату і падумаць пра вечнае. Пра тое, як зарабіць грошай і застацца жывым. Людзі ствараюць мовы, каб ведаць, што ў іх унутры. Але навошта ўсё гэта было мне?

“Дайте мне бумагу, — папрасіў я дрыготкім голасам. — Пожалуйста. Я боюсь говорить, мне надо писать”.

“Нет, — ён пахітаў галавой. — Снова вы мне про колбаски начнете, про чемоданы с будущим. Сделаем так. Есть у нас здесь один кабинет... Он пока что пустой. После ремонта. Я дам вам диктофон и закрою там на час или два. А вы расскажите. Все, как есть. Представьте, что пишете. И начинайте говорить. Не забывая о том, что ваша задача — ответить на все мои вопросы. А дальше все будет зависеть только от вас. И никаких красивостей, договорились?”

Я ківаю. Вось як яно выйшла. Варта было яму загаварыць вось так, дзелавіта і спакойна, і цяпер ён для мяне як родны. Мне нават хочацца руку яму паціснуць ці нават абняць.

Усё жыцьцё я мару гаварыць так, быццам я пішу. Я чуў, што за гэтыя віды дзейнасьці адказваюць розныя паловы мозгу. Але праблема ў тым, што ўсё чутнае мне заўжды падаецца хлусьнёй. Я ведаю, што немагчымае магчыма. А інакш і жыць няма чаго.

Ён правёў мяне ў пусты кабінэт, дзе не было нічога, апрача стала і крэсла, і ўключыў сваю ма­шынку.

Я назваў сваё імя і не бязь цяжкасьці ўспомніў, які сёньня дзень.

“Никакой литературщины! Только факты, имена и даты”, — строга нагадаў ён, зачыняючы за сабой дзьверы.

“Да-да, конечно, я понял”, — пасьпешліва зама­хаў я рукамі. Мне хацелася, каб ён як мага хутчэй сышоў.­­­

У дзьвярах павярнуўся ключ. У закратаванае акно зазірнула сонца і расклала на стале сваю дошку для кітайскай гульні. Цяпер я быў адзін, сядзеў і ня ведаў, з чаго пачаць. Машынка на стале запісвала маё дыханьне, стук сэрца, далёкія гукі дрылёў і кранаў, дробат пальцаў. Некалькі хвілін я моўчкі глядзеў на яе — і на нейкі момант мне падалося, што я ўжо ўсё сказаў. Уся гісторыя ўжо там, у гэтай д’ябальскай скрынцы. Нехта з таго боку паторгаў ручку дзьвярэй — і раздражнёна патупаў назад па калідоры. Падсунуўшыся да стала, я цяжка дыхаў і ня мог нічога сказаць. І тут я заўважыў нітку. Яе кончык тырчаў з прачыненай шуфляды пустога стала. Аднаму богу ведама, як яна туды трапіла, гэтая сіняя нітка, што зачапілася за цьвічок у драўлянай шуфлядзе. Асьцярожна, імкнучыся не парваць няўлоўны, тонкі сіні хвост, я вызваліў яе, выцягнуў і наматаў на ўказальны палец. А потым разматаў. І наматаў зноў. Яна была даўжынёй у далонь. Гульня мяне захапіла. Я ўжо ня думаў пра словы. Я гуляў са сваёй сяброўкай-ніткай, а нехта іншы, каму надакучыла на нас глядзець, пакашляў і пачаў гаварыць. Напаўвуха я прыслухоўваўся да яго маналёгу, часам мне нават хацелася перапыніць яго і паправіць, але нітка была важнейшая. Зрэш­ты, з самага пачатку гэты нехта выбраў ня той тон, ня тыя словы, ён бессаромна падхлушваў і выстаўляў сябе значна разумнейшым, чым ёсьць. Яго паслухаць, дык усё так проста. Як у кніжках. Але трэба даць яму выгаварыцца.

Толькі няздара пачынае аповед з кавы. Кава... Маўляў, бачыце, які я багемны, бажавольны, рамантычны, эўрапейскі, які я кавапяюн, кавапіяка, бяз кавы я нікуды, бяз кавы я калека, ні пачаць, ні скончыць. Кава...

Але, калі разабрацца, так яно і было.

2.

Аднойчы я запарыў кавы, сеў за стол і прыдумаў сваю мову.

Прыдумаўшы, я адкінуўся на сьпінку крэсла і нясьпешна агледзеўся.

У попельніцы скурчыліся пяць недапалкаў. Бе­зыменная кветка на падваконьні задумалася пра Blut und Boden. У маім ціхім, нецікавым двары было ўжо цёмна, у доме насупраць даўно ўключылі сьвятло і завесілі фіранкі. Як у прымерачных кабінках. Голыя людзі за фіранкамі прымервалі на сябе адно аднаго: цісьне? Ня цісьне? Нармальна... Сайдзёт для сельскай меснасьці, як казалі мае гарадзкія бацькі.

Ноўтбук ціха вуркатаў у цішыні кватэры, ась­вятляючы мой твар.

Шэры твар чалавека, які прыдумаў сваю мову.

На нейкі момант я пабачыў сябе нібы збоку. Быццам я сяджу каля вогнішча, і вакол лес, і я ведаю толькі тры словы, і мне хапае.

У такія імгненьні, калі ты сядзіш перад уключаным ноўтбукам у цёмнай кватэры і глядзіш у акно, часам можа падацца, што ўсё на сьвеце прыдуманае табой. Што менавіта ты толькі што настукаў на клявішах гэты дзіўны сьвет, які жыве сваім жыцьцём. Небясьпечнае адчуваньне. І як жа балюча бывае, калі разумееш, што ты тут наогул ні пры чым. І сапраўды, навокал не было нічога, да чаго б я прычыніўся. Усё — ад даху над галавой да наймізэрнейшай мікрасхемкі, ад вулічных ліхтароў да колца запальнічкі — было прыдумана, змайстравана, пабудавана, пафарбавана і названа іншымі. І людзі за фіранкамі не зьбіраліся станавіцца да мяне ў чаргу. Пра іхныя намеры я наогул нічога ня ведаў. Як і яны пра мае. Звычайна я меў у сваім распараджэньні толькі час. Пустыя клеткі, у якія трэба было сябе ўпісаць. Клетак мала, а цябе шмат. Трэба ісьці на хітрыкі.

Гэтым разам, аднак, выйшла інакш.

З таго моманту, як я сеў за стол з кубкам кавы, мінула дзьве гадзіны. Падавалася, што навокал нічога не зьмянілася, апрача асьвятленьня. Я застаўся ранейшым. І сьвет быў такі самы, як за дзьве гадзіны перад тым. Такі самы, і ўсё ж зусім іншы. Там, за акном, хадзілі людзі, і кожны зь іх карыстаўся чужой мовай, а я меў сваю. Сам па сабе гэты факт нічога не вырашаў — і ўсё ж напаўняў мяне дзіўнай радасьцю. Быццам мяне прызналі вінаватым у злачынстве, на якое я ніколі б не наважыўся.

Я адчуваў стому. Велічную стому бога, вясёлую стому творцы. Раптам я адчуў, што галодны, пайшоў на кухню, паўсюль уключаючы сьвятло, дастаў зь лядоўні кавалак каўбасы і пачаў прагна жаваць, запіваючы танным віном проста з пакета. За сьцяной забрахаў сабака, зазьвінелі ключы, там расклеілі рот тэлевізару і ён адразу ва ўсім прызнаўся. Я націснуў кнопку электрычнага чайніка, стары, чорны савецкі лічыльнік каля дзьвярэй затрашчаў, закруціўся, як кружэлка, зь якой зараз пальецца ці то вальс, ці то джаз, ці то марш. Нешта, што даўно ўжо ня ў модзе. Раптам мне зрабілася страшна, што файл з маёй працай мог зьнікнуць — я кінуўся назад да стала, праверыў: ён быў на месцы, прыдуманая мной мова сьвяціла мне ў твар, як поўня. Я акуратна скапіяваў файл на флэшку і схаваў яе ў надзейным месцы. А потым выключыў ноўтбук, адчыніў акно, выкінуў недапалкі. Хутка мелася прыйсьці Верачка. Але ні яна, ні суседзі, ніхто, ніхто ва ўсім сьвеце ня мусіў даведацца, што сёньня ўвечары я запарыў сабе кавы, сеў за стол і прыдумаў...

***

Я назваў яе бальбута. Аднаму богу вядома, чаму.

А богам быў я.

Лінгваканструяваньнем я пачаў захапляцца яшчэ ў дзяцінстве.

Памятаю, мы з прыяцелямі выразалі з паперы фігуркі людзей, размалёўвалі іх і гулялі на падлозе ў дзяржавы: ваявалі, мірыліся, гандлявалі, прырасталі землямі — дывановымі сібірамі, горнымі хрыбтамі канапаў і іншымі каляніяльнымі ўладаньнямі. Трэба было абзавесьціся як мага большай колькасьцю народу: з-пад нашых нажніцаў на падлогу сыпаліся салдаты, сяляне, чыноўнікі, сьвятары, маракі, купцы. Больш за ўсё, вядома, мы любілі рабіць салдатаў: прыдумлялі ім абмундзіраваньне і зброю, знакі адрозьненьня, чыны і нават характары — для самых гераічных. Гульню прыдумаў я — і імгненна падсадзіў на яе астатніх, мы маглі поўзаць па падлозе гадзінамі, перамяшчаючы нашыя войскі і пасяленцаў, будуючы гарады і ўвесь час ведучы перастрэлкі і бітвы: тышч, тышч, тыдышч. Тысячы фігурак былі падуладныя нашым загадам. Нам было гадоў па дванаццаць-трынаццаць, эпоха кампутарных гульняў яшчэ не надышла, але мы атрымлівалі ад нашай забавы такі кайф, якога не адчуеш ад сучасных стралялак, аркадаў і стратэгій. Мы гулялі пасьля школы ў мяне дома, зроблены намі сьвет трэба было прыбраць да прыходу бацькоў з працы, інакш згортвацца даводзілася ў сьпешцы, пад нагамі ў дарослых, і можна было ў мітусьні забыць, якія на сёньня ў нашым сьвеце ўсталяваныя межы. Часам дарослыя прыхо­дзілі раней і ўсё ж засьпявалі нас за гэтай групавой памарокай. Спачатку яны не зьвярталі ўвагі, што робіцца ў іх пад нагамі, але з часам нашая гульня пачала іх насьцярожваць. Пэўне, існавалі нейкія невядомыя нам бацькоўскія нарады. Бо бацяня аднаго з прыяцеляў, сустрэўшы неяк на вуліцы нашую кумпанію (мы акурат ішлі да мяне з поўнымі кішэнямі фігурак), спыніў нас і зь нейкай лагоднай лютасьцю ў вачах сказаў, гледзячы ў вочы не каму іншаму, а мне — і ўхапіўшы мяне вышэй за локаць: