Я выкурыў тры цыгарэты, калі да першага століка падышоў нейкі хлопчык гадоў васямнаццаці і пачаў азірацца. Я адвярнуўся, хоць падазрэньні мае расьлі, але мне хацелася пакуль што ім верыць. А калі зноў паглядзеў на столікі, дык з прыкрасьцю прастагнаў і саскочыў з парапэта. Няўклюдным падлеткавым рухам хлопчык дастаў з заплечніка кнігу, вецер прабег яе адным павевам і паляцеў далей. Хлопчык быў лішні, сьмешны, як прышч, і адчуваў гэта. Занадта вялікія рукі, якія ён ня ведаў, куды падзець, згрэблі кнігу і скінулі на асфальт. Ён палез падымаць, вострыя калені ўперліся ў столік — я пасьпеў разглядзець, што ён у шортах, голая, белая курыная скура рэзка кант­раставала з атрутнай жаўцізной шкарпэтак. Мне раптам стала шкада сябе, я ледзь ня плакаў ад расчараваньня. Уся гэтая задума з нашай сустрэчай падалася поўнай лухтой. Як я буду выглядаць ва ўласных вачах, калі падыду да гэтага смаркача? Пра што мне зь ім гаварыць? Як усё бяздарна, фальшыва і небясьпечна. “Здраствуй, как цібя завут, я тот дзядзя, які прыдумаў бальбуту, хочаш, я буду цябе вучыць, мой мальчык?”

Козьліку было дзевятнаццаць, але тады, калі я ўпершыню пабачыў яго ля “Шчодрага”, мне падалося, што яму няма шаснаццаці. Чортаў вундэркінд, ён думаў, што абвядзе мяне вакол пальца. А я таксама яшчэ той геній, знаўца людзей — паддаўся на прымітыўную дзіцячую фальшыўку. Навошта мне дзеці? У нас зь Верачкай не магло быць дзяцей. Уяўляю, што гэта былі б за дзеці, калі б яна загадала мне іх завесьці. Ішчадзія. Беспашчадзія. Іх высокаблагародзія монстры.

Хуткім крокам, больш не азіраючыся, я ішоў у напрамку Дома-музэя першага зьезду РСДРП. Расчараваньне душыла мяне. Я ўжо быў амаль гатовы да таго, што пачую сёньня бальбуту ад незнаёмага чалавека. Упершыню і, магчыма, апошні раз. Але гэты пацан? Не, ператвараць бальбуту ў дзіцячыя цацкі не ўваходзіла ў мае пляны.

Я сыходзіў усё далей ад “Шчодрага”, ад фарсу, у які ледзь ня ўляпаўся, ад кпінаў, якімі нястомна ўзнагароджваў сам сябе. Ну і абэлтух. Над камуністычнай хаткай падымаўся дым. У музэйным садку пяклі шашлыкі. Запахла нашай менскай рэчкай — нібы яе толькі што дасталі з даўно ня мытай лядоўні. І тут нечая вялікая і нэрвовая рука легла мне на плячо.

“Извините! Вы же меня ждали?”

Я рэзка разьвярнуўся, і ён наляцеў на мяне — няскладны, як верш.

“Никого я не ждал”, — кінуў я невыразным голасам, хаваючы вочы. Вусны ня слухаліся, быццам я сто год іх не разьлепліваў, далоні пацелі, і салодкі пах шашлыку напаўняў рот густой сьлінай. Здаецца, я нават плюнуў яму на бараду.

Ён адступіў, пахілы, ускудлачаны і невысокі, ён нагадваў кактус. Я пагардліва паглядзеў на яго і паўтарыў ужо гучней:

“Что тебе надо? Денег нет, иди к метро, там постреляй”.

Ён скрывіўся. Здавалася, ён зараз заплача.

“Знаю я вас, — не сунімаўся я, парываючыся ўцячы да ракі. — Турист из какого-нибудь Пи-и-тера... Аддалжи-и-ите на метрошку... Весь город загадили”.

“Я вам писал, — голас ягоны дрыжэў. — И... Вот книга”.

Якія мы ранімыя.

Я рашуча пайшоў да набярэжнай. Робячы шырокія, няўпэўненыя крокі, ён ценем паскакаў побач.

“Я не турист, я вам писал”, — ён пакрысе ўзяў сябе ў рукі. Голас ягоны гучаў так шчыра, што мне зрабілася гідка. Ён быў у маёй уладзе, гэты пацанчык.

“Он мне писал, чего же боле. Вихри снежные крутя. Што ж вы па-маскоўску гавэнду ведзяце, пане Каятане, — зьдзекліва казаў я, гідліва выставіўшы плячо і спрабуючы ад яго ўцячы. — Ідзі гуляй, смаркач”.

“Мне і праўда цікава, — не адставаў ён. — Я спаць не магу. Усё думаю пра ваш экспэрымэнт. Пра гэты ваш конлянг. Як вы яго назвалі?”

“Ідзі адсюль, эспэрантыст, — агрызнуўся я. — І ні на што не спадзявайся”.

Так мы дабеглі да Сьвіслачы, ён, высока выстаўляючы юныя гладкія калені і ўчапіўшыся ў сваю смаляную хіпстэрскую бараду, і я, сівагаловы, лысаваты, з выстаўленым у ягоны бок пагардлівым плячом. Тупыя клоўны — вось хто мы былі. Але горад не заўважаў нас, горад дзявочых ног, сьвежапафарбаваных лавачак і летняй гумы.

Я дайшоў да берагу і спыніўся.

“Доўга ты будзеш за мной бегаць?”

“Не праганяйце мяне!” — раптам закрычаў ён, шырока расплюшчыўшы вочы. Вось цяпер горад азірнуўся. Падазрона і насьмешліва. Неба зрабілася шэрым, стала так ціха, што мы абодва спалохана скалануліся.

“Што ты крычыш, гістэрычка?” — я адштурхнуўся ад каменнай агароджы і пайшоў у бок дзіцячага парку. Ён пастаяў крыху, а потым дагнаў мяне. І тут на нас абрынуўся град. Мінакі пабеглі хто куды, каля музэйнай хаткі ратавалі шашлык, а я шпарка дайшоў да тунэлю пад мостам і стаў там, закурваючы цыгарэту. Ён прыбег, цяжка дыхаючы, і пачаў назіраць, як я пстрыкаю запальнічкай.

У тунэлі мы былі адны. Я стаяў, гледзячы на суцэльную сьцяну дажджу, глядзеў, як па асфальце скачуць градзіны, буйныя, як пігулкі. Што яны лечаць, які боль сунімаюць? Толькі цяпер мой Каятан зразумеў, што ўвесь гэты час трымаў у руцэ сваю недарэчную кніжку. Ну, вядома. Рабэрта Баляньё. “Першы клясык дваццаць першага стагодзьдзя”! “Трэці Райх”... Што ж, палавіўшы лаечкі ў фэйс­бучыках, можна і такое пачытаць. Добра, што хоць ня Франзэна.

“Хочаце паглядзець?” — ён з надзеяй працягнуў мне кнігу.

“Я яе ўжо чытаў”, — працадзіў я, чакаючы, калі скончыцца град.

Ён узрушана і неяк па-добраму ўсьміхнуўся. У тунэлі пад мостам было цёмна. Ён пакорліва стаў да сьцяны, схаваўшыся ў паўзмрок. Было чуваць, як над намі едуць машыны — падчас дажджу горад робіцца шматкроць гучнейшы. Я наўмысна гаварыў зь ім шэптам, каб ён ня мог нічога раза­браць.

“Будзем лічыць, што гэта памылка. Зараз град пройдзе, і мы разьбяжымся. І ты забудзеш і мяне, і маю адрэсу, ясна?”

Град лупіў па вышчарбленым асфальце. Цярп­лівы хлопчык. Мне падалося, ён ківаў. А яшчэ я зразумеў, што ў яго ніколі не было жанчыны. Можа, па ягоных цнатлівых руках, а можа, па калене, якое нясьмела дрыжэла ад холаду. Мне хацелася, каб сюды, у тунэль, увайшла нейкая дзяўчына — і пад маім уладным позіркам апусьцілася на асфальт і ўчапілася ў ягонае калена зубамі. Як у яблык. О, як бы мяне гэта пацешыла.

Нешта зьмянялася паміж намі. Няўлоўна і хутка. І мне рабілася неяк няўтульна.

Хутчэй бы скончыўся гэты дождж, гэты град, гэты палон. Я паеду дамоў. Пасьпею яшчэ пабавіцца з бальбутай да Вераччынага прыходу.

Град гуляў з намі. Даючы падманлівую надзею, ён пачынаўся з новай сілай. Нібы хтосьці сачыў за намі. Я дакурыў цыгарэту і кінуў яе ў кут.

А потым я раптам пачуў ягоны голас. Выста­віўшы бараду, ён чытаў нарасьпеў:

“Akkou klinkuta

Deu natuzu

Tau

Tajnobalbutika da ujma sau onoje,

Skutoje natributima da broje

Dinagramutima, sau neokuz nekau —

O bu tau kvaj legoje da samoje

Da u sprugutima tau bu pavuzu, mau

Komutko noje...”

Ён памаўчаў, смакуючы эфэкт.

Сказаць, што я быў агаломшаны, было не сказаць нічога.

Я быў прыбіты, прысаромлены, jebanuta.

Гэта быў мой пераклад. Тое, што ён гучаў цяпер у цэнтры гораду, у гэтым цёмным пераходзе, дзе ніколі не выветрываўся смурод мачы, дзе на заплясьнелых сьценах жыў змрок, дзе нікога не было, апрача нас з гэтым хлопчыкам, адчувалася мною як цуд.

Я глядзеў на яго вялікімі вачмі, я быццам лашчыў яго па твары. Па ягоных ружовых шчоках, па барадзе, па вейках.

“Я пакуль мала што разумею, — зьбянтэжана і радасна прамовіў ён. — Але я паўтараю гэта кожны дзень. Гэта файна. Разумееце? І я хачу больш”.

Ніколі не вучыўшы бальбуту, ён слушна расставіў усе націскі. Пераклад гучаў музыкай, сапраўднай музыкай, часам грубаватай, часам занадта ў тон вуліцы над намі, але асэнсаванай і дзіўнай музыкай, у гэтым не было сумневаў. Мой любімы верш Імрэ фон Штукара ўміг перамяніў злое навакольле. Цяпер я мог кіраваць гэтым горадам.

“Мяне завуць Дзяніс, Дзяніс Казловіч, — сказаў гэты мілы хлус Каятан Пакаянскі, і я засьмяяўся. Ён зьдзіўлена прыўзьняў бровы. — А вас?”

“Бальбута, — сказаў я, заплюшчыўшы вочы. Горад і Козьлік — я і падумаць ня мог, што менш чым за хвілю атрымаў такую шыкоўную здабычу. — Мова завецца бальбута. Я цябе навучу. Au bu duzu tau vedutima, mau kroskoje mauta, mau onoje suta u istutima, mau meesutko, mau balbaln”.

5.

Едучы дамоў, да Верачкі, да пылу і пыхі сваёй аднапакаёўкі, я думаў пра Козьліка — і адначасова зноў і зноў пракручваў у галаве ягоны голас: яшчэ і яшчэ, раз за разам, нібы я запісаў яго на свае запаленыя нэрвы, нібы ён цяпер навечна быў у мяне ў нутры. Цяпер на пасажыраў мне было пляваць: існаваў рэальны Козьлік, козьлік з ручкамі-ножкамі, які прагнуў вучыць маю мову. Наш вечар быў доўгі, мы абышлі зь ім увесь парк, выйшлі на Першамайскую, паглыбіліся ў двары, пракрочылі па роварных дарожках уздоўж каналу, пакуль ня ўперліся ў будоўлю і не павярнулі назад, мы ніяк не маглі разьвітацца, быццам гэта быў пацалунак, а ня шпацыр.

У гэты першы вечар я шмат даведаўся пра Козьліка, а сам расказваў толькі пра бальбуту, старанна пазьбягаючы асабістага. Нейкае несьвядомае пачуцьцё, якое цяжка было назваць страхам, нешта агідна дарослае, старэчае, прымушала мяне быць асьцярожным. Быццам бы я яму не да канца верыў. Быццам сваёй прыгожай дэклямацыяй фон Штукара ён мяне абвёў вакол пальца. Я пакідаў сабе прастору для ўцёкаў. Ці мог я падумаць, што мая прастора выявіцца ўрэшце дзіравай, як прагнілы, сьпісаны ва ўтыль намёт.

У свае дзевятнаццаць Козьлік пасьпеў пакаштаваць столькі цікавостак, што я яму нават крышку пазайздросьціў. Ён быў студэнтам філфаку, кінуў, мог загрымець у войска, зьбіраўся зноў паступаць, ужо на юрыста. Але ўсё гэта было хіба прыкрыцьцём. Бо насамрэч... Насамрэч ён вучыў эспэранта (кінуў, калі адчуў, што яно занадта нагадвае італійскую з гішпанскай), ведаў пару сотняў вершаў у арыгінале на дваццаці мовах і мог прачытаць іх на памяць (але апрача беларускай ды русішу валодаў толькі ангельскай), адольваў адзін за адным дзіўныя раманы (Баляньё і Кнаўсгар былі прой­дзеным этапам, цяпер ён узяўся за трохтысячастаронкавы “Quercus“ Гіёны Гіен, шэдэўр занудзтва), цягам трох гадоў езьдзіў кожнае лета не кудысьці, а ў Кыргызстан (абавязкова наведваючы па дарозе Гуляйполе). Маляваў грашовыя знакі няісных краін і спрабаваў памяняць іх у “Беларусбанку”. Два гады быў вэганам, дазваляючы сабе чатыры разы на год смажаных інсэктаў (паводле Козьліка, ён вучыўся іх гатаваць і спажываць паводле Бібліі). Аднойчы прыкаваў сябе да нейкай скандальнай скульптуры ў маленькім польскім гарадку, патрабуючы яе зьнесьці (за месяц да таго мясцовыя актывісты прыкоўвалі сябе, патрабуючы яе не зьнішчаць, і іх паслухалі, а яго не). Усю дарогу ён намякаў на існаваньне нейкіх незвычайных калекцый, сабраных ім выключна дзеля задавальненьня сваіх эстэтычных патрэбаў. Ад гэтага мне рабілася ніякавата, але я вырашыў, што рабіць мяне экспанатам ён усё ж пабаіцца. Ён мяне слухаўся. І слухаў так уважліва, нібы я быў Хрыстос, а ён мой апостал. Апостал Козьлік.

Мовы, кніжкі, эпатаж, імкненьне прыдумаць яркую абгортку для шэрага сьвету. Карацей, фрык у адстаўцы. Хоць, вядома, нельга было верыць усяму, што ён пра сябе панарасказваў. Задыхаючыся, заікаючыся, трасучы сваёй грэцкай кучаравай барадой, ён усё балбатаў і часта сам сьмяяўся са сваіх гісторый — і было ў ягоным сьмеху нешта нездаровае. Але, па шчырасьці, якая розьніца, праўдай былі аповеды і байкі ці не. Ён сам сказаў, што ўсё гэта перажыў у маладосьці (у дзевятнаццаць, вядома ж, асабліва востра адчуваеш сваю старасьць).

Важна было, што ён усур’ёз захапіўся бальбутай. На разьвітаньне я паабяцаў яму даслаць матэрыялы (ды якія там матэрыялы, адзін няшчасны файл). Ён быў вельмі ўзбуджаны і доўга ціснуў мне руку.

Я заўжды верыў у вар’ятаў. Пэўне, гэта і ёсьць тое, што трымае мяне на сьвеце, той адзіны факт, што даводзіць мяне да сьвятарнага трапятаньня яшчэ зь дзяцінства:

у кожнай чалавечай супольнасьці, кожнай зграі, кожным калектыве, завецца ён пясочніцай або бальнічнай палатай, школьнай клясай або казармай, пасажырскім аўтобусам або піянэрскім атрадам, камандай або бандай, горадам або нацыяй, натоўпам або патрыярхальным кланам — дык вось, у кожнай такой супольнасьці заўжды знойдуцца тыя, хто ўсё будзе рабіць ня так. Ці хаця б нешта.

Але ня так, ня так, ня так.

Ляпіць ня тыя замкі не з таго пяску. Сябра­ваць ня з тымі і ня ў час. Чытаць ня тыя кніжкі не на той мове. Выбіраць бескарыснае нават там, дзе карысьць можа ўратаваць жыцьцё. Паміж шчасьцем і няшчасьцем выбіраць хвосьцік у літары “ц”. Выварочваць сябе навыварат, лезьці ў бруд, засоўваць пальцы ў разэтку, ганяцца за няўлоўным, нечытэльным, неклікабэльным, няфотагенічным, нетыповым, бес­пэрспэктыўным, безнадзейным, руйнавальным, невыгодным, несалідным і сьмеху вартым.

Азірніцеся, трапіўшы ў супольнасьць людзей. Хоць бы адзін зь іх будзе вар’ятам. Няхай пакуль што ціхім, непрыкметным, няхай пакуль што ён заняты ўласным носам дзесьці ў куточку, няхай усё выдае на тое, што ты такі адзін: не, у шчылінах паміж явай і сном рэчаў, у страшных скрынях сваіх чарапушак недзе сядзяць ненармальныя. Якія, можа, зусім ня лічаць сябе ненармальнымі. Але нешта падазраюць пра сябе і ня надта просяцца, каб іх выцягвалі на сьвятло.